Evropska unija i sama je osvojila Nobelovu nagradu. Godine 2012. ova međunarodna zajednica dobila je Nobelovu nagradu za mir, kako je tada objašnjeno „za jačanje mira, pomirenja, demokratije i ljudskih prava“, uz dodatnu napomenu da je EU „promovisala prijateljske odnose među nekadašnjim arhi-neprijateljima, Francuskom i Nemačkom“.
Za razliku od ostalih nagrada koje se svake godine po testamentu švedskog naučnika, izumitelja i privrednika Alfreda Nobela (1833-1896) dodeljuju za fiziku, hemiju, medicinu i književnost isključivo pojedincima, Nobel za mir može biti dodeljen i organizacijama.
Neke međunarodne institucije, poput Crvenog krsta ili UNHCR osvojile su je više puta, a među 27 institucija koje su dobile Nobela za mir našla se i zajednica 27 evropskih zemalja.
Zemlje se često porede po broju nobelovaca, isto onako kao što se mere po visini BDP-a ili po osvojenim olimpijskim medaljama, ali kad se postavi pitanje kako Evropska unija stoji sa najprestižnijom nagradom na svetu, nije sasvim jednostavno odgovoriti na to pitanje.
Budući da je EU zajednica država, očigledan je proračun koji podrazumeva da se saberu svi laureati iz njenih sadašnjih država članica koji su nagradu dobili otkako se ona dodeljuje.
Prema toj proceni, sadašnja Evropska unija ima 402 nobelovca. To znači da bi se na listi zemalja po Nobelovoj nagradi, Evropska unija našla na drugom mestu na svetu, odmah iza Sjedinjenih Američkih Država koje imaju 411 dobitnika.
Nobelova nagrada se dodeljuje od 1901. godine i znatan deo tog vremena, Evropska unija nije ni postojala. Na drugoj strani, otkako postoji, Evropska unija se neprekidno menja i broj država članica se povećava, pa se menja i zbirni broj nobelovaca.
Druga nevolja sa prostim sabiranjem Nobelovih nagrada je što države koje se upoređuju nisu iste veličine. Naime, prema broju stanovnika planete, ovo prestižno priznanje prosečno dobija jedan čovek na oko 10 miliona ljudi.
Ispostavlja se, kao i u svemu drugom, da nije svejedno koji deo sveta se posmatra – u Evropi je šansa da dobijete Nobela deset pa i više puta veća nego u drugim delovima sveta.
Kako Srbija ima manje stanovnika od 10 miliona, za očekivati je da ona nema nijednu od ovih nagrada, mada, ipak, ima jednog nobelovca. Međutim, Mađarska sa deset miliona stanovnika ima čak 15 Nobelovih nagrada, ali to se može razumeti jer je mađarska nauka u 20. veku imala višestruko veći uticaj u odnosu na veličinu našeg severnog suseda.
Slično tome, Velika Britanija ima 137, Nemačka 115, a Francuska 75 Nobelovih laureata, što je sve bitno više od očekivanog proseka. Zbirno posmatrano u odnosu na broj stanovnika, Evropska unija ima desetostruko više Nobelovih nagrada od svetskog proseka.
Kvalitet nauke
Kad je reč o nauci, Nobelova nagrada se smatra ultimativnim merilom njenog kvaliteta. Prema prostom zbrajanju dobijenih „naučnih“ Nobela, za medicinu, fiziku i hemiju, apsolutno prvo mesto zauzimaju Sjedinjene Američke Države, a zatim slede Velika Britanija, Nemačka, Francuska i Rusija.
Ako se saberu naučne Nobelove nagrade za Evropsku uniju, ona će izbiti na drugo mesto, iza SAD, slično kao sa ukupnim zbirom. No, ako se broj ovih nagrada podeli brojem stanovnika, onda na čelo izbija Velika Britanija.
To u dobroj meri odgovara broju objavljenih naučnih radova i opštim prilikama. Nauka SAD već decenijama dominira svetskom naučnom scenom, što možda i najbolje objašnjava njenu dominaciju u ekonomiji i politici, dok britanska nauka ima zaista veliki uticaj s obzirom na veličinu Ujedinjenog kraljevstva.
Da li je uvek bilo tako? Kako bi odgovorio na ovo pitanje, nemački fizičar Klaudijus Gros sproveo je pre pet godina empirijsku studiju da bi iz broja Nobela ustanovio kako se menjala nauka u raznim zemljama. On je delio broj dobijenih Nobela brojem stanovnika po godinama i ustanovio da su početkom 20. veka u nauci apsolutno dominirale Francuska i Nemačka.
Evropska nauka je pre Drugog svetskog rata bila daleko najrazvijenija, ali je ogroman odlazak istraživača na Zapad potpuno izmenio prilike. Migracije naučnika nisu karakteristične samo za Srbiju, to je nevolja cele Evrope.
Zanimljivo da je Velika Britanija čitav vek imala konstantan priliv nobelovaca, iz godine u godinu, pa kad je broj nagrada u Francuskoj i Nemačkoj opao, ona ih je pretekla. Britanska nauka je sve do sedamdesetih dominirala, kad znatno opada, ali se početkom ovog veka ponovo vraća u igru i uspeva da održi vođstvo. U međuvremenu, SAD su imale zanemarljivo mali broj Nobela na 100 miliona stanovnika sve do pedesetih godina 20. veka kad on počinje dramatično da raste i postaje dominantan.
Poreklo nobelovaca
Poreklo nobelovaca i kako se meri broj nagrada po državama je neprekidni predmet diskusija. SAD svoju dominaciju u nauci, pa i u broju Nobela, nesumnjivo duguju velikom broju naučnika koji su migrirali. Pojedine zemlje, kao što su Nemačka, Mađarska, Austrija ili Poljska, pretenduju na ista imena u svojoj listi nobelovaca budući da su laureati slavne nagrade u jednoj zemlji rođeni, a često u drugoj gradili karijeru i osećali pripadnost.
Uz to, teritorije država su se menjale, neke zemlje su sasvim iščezle, a neke su novonastale. Naš jedini nobelovac, Ivo Andrić, nalazi se i na listi Jugoslavije, kao iščezle države, što je sasvim logično, ali i na listi Bosne i Hercegovine, a ponekad i Hrvatske.
Za Austriju, tako, na primer, može da se računa kako ima 25 Nobelovih laureata ako se broje svi oni nobelovci koji su rođeni na teritoriji Habsburške monarhije, mada oni sa pravom pripadaju pojedinačnim državama koje su nastale raspadom ove centralnoevropske imperije.
Zanimljivo da to uključuje i Ivu Andrića koga po teritoriji rođenja tako ponekad broje kao austrijskog nobelovca, mada je on deo života proveo u austrijskom zatvoru i u mladosti se borio protiv Austro-Ugarske kao neprijateljske sile.
Evropa, kao ujedinjeni kontinent, trebalo bi po svojoj prirodi da premosti ovu nevolju, isto onako kao što je unija doprinela smanjenju istorijskih tenzija među svojim članicama. Ako je neki laureat rođen u gradu A koji je tokom 20. veka pripadao raznim državama, on je svakako bio i ostao unutar Evrope, a ako se laureat preselio u grad B, na teritoriju druge države koja je kasnije postala nešto treće na kontinentu, on i dalje pripada Evropi.
Međutim, nevolja je što je nemali broj evropskih laureata zapravo rođen na drugom kontinentu, a postoji i nezanemarljiv broj nobelovaca rođenih u Evropi koji su postali američki naučnici.
Prema podacima Nobelove fondacije, ukupan broj laureata bez obzira odakle su i kome su pripadali, nakon 123 godine ove nagrade, iznosi 860. Sama nagrada je dodeljena 577 puta za 859 dobitnika, budući da su neki, poput Marije Kiri, nagradu dobili više puta.
Nagrade se, od ponedeljka do petka u drugoj semdici oktobra, proglašavaju redom, dan za danom, od hemije do književnosti, dok se naknadno uvedena nagrada za ekonomiju obznanjuje sledeće nedelje. Nagrada se sastoji od medalje, diplome i novčanog iznosa uporedivog sa milion dolara, ali predstavlja više od prestiža. Obično nobelovci stiču kultni status, a njihova nagrada postaje okosnica oko koje se dalje gradi cela jedna kultura.